Արաքս Շահինյան՝ լեզվաբան, թարգմանիչ, էսսեիստ: Ծնվել է Երևանում: Բարձրագույն կրթությունը ստացել է Երևանի Վալերի Բրյուսովի անվան պետական լեզվահասարակագիտական համալսարանի Օտար լեզուների ֆակուլտետում, այնուհետ ավարտել Հայաստանի ամերիկյան համալսարանի քաղաքագիտության և միջազգային հարաբերությունների բաժինը: Ուսման տարիներից ի վեր մասնակցել է մի շարք միջազգային կոնֆերանսների, որտեղ ներկայացված ելույթներն առնչվել են գեղանկարչության, երաժշտության, լեզվաբանության, քաղաքագիտության ոլորտներին: 2011 թ. Հայաստանի ամերիկյան համալսարանում կազմակերպել է Ակյան արվեստների պատկերասրահի առաջին դասական երաժշտության կամերային համերգը:
2015 թ. մայիսին Հայաստանում էլեկտրոնային գրքերի հրատարակմամբ զբաղվող «Յավրուհրատ» առցանց հրատարակչությունը լույս ընծայեց Արաքս Շահինյանի առաջին անգլալեզու էլեկտրոնային երաժշտական «Երկձայն Ֆուգա» նովելը: Արաքսը նաև «Բագատելներ» դասական երաժշտության փիլիսոփայության ու գեղագիտության մասին հայագիր բլոգի հեղինակն է: Նրա երաժշտական հոդվածները հրապարակվում են «Գրանիշ» էլեկտրոնային գրական պարբերականում: 2016-ից Ամերիկյան համալսարանի ընդհանուր կրթության ամբիոնի արվեսի և հումանիտար գիտությունների «Երաժշտություն» առարկայի ուսումնական ընթերական է:
1. Ե ՞րբ բացահայտեցիք Ձեր մեջ ստեղծագործելու արվեստը:
Եթե համարում եք, որ ստեղծագործելն իմ դեպքում արվեստ է, պատվաբեր, խոնարհող կոմպլիմենտ է, շնորհակալ եմ: Գրելուց սարսափել եմ, իմ բոլոր տնային ստեղծագործական գրավորները մայրս էր գրում: Մինչև հիմա էլ գրիչով գրելու ֆոբիա ունեմ, ո՛չ գիրքս, ո՛չ էսսեներից որևէ մեկը գրիչով չեմ գրել: Պատճառներն անձնական են, չէի ուզի մանրամասնել, կարևոր էլ չէ երևի: Ոչինչ էլ չեմ բացահայտել: Չայկովսկին ստեղծագործելն ամենօրյա աշխատանք համարելու մի հրաշալիորեն ճիշտ միտք ունի. «Մուսաները ծույլերին չեն այցելում: Ամեն առավոտ՝ ժամը 9-ին, իմ մուսաներն ինձ սպասում են դաշնամուրիս դիմաց»: Մոցարտ էլ եղար՝ բան չգրեցիր, ոչինչ ես: Ստեղծագործական առումով:
2.Զրույցի ընթացքում ասացիք, որ չեք համարում Ձեզ գրող, ինչու՞:
Ես հույս ունեի՝ չէիք հիշի (ժպտում է): Ինձ համար սա շատ բարդ տարածք է այսպես անզեն մտնելու: Պատասխանը շատ հատուկ ֆիզիկական միջավայր ու նախընտրելիորեն ավելի լավ, ոչ մի տեղ չընդհատվող ընկերակցություն է պահանջում: Մի բան միայն կասեմ: Բոլորովին վերջերս, ի զարմանս ինձ, պարզեցի, որ Բեթհովենի և իմ պատկերացրած Գրողը նույնն է. «Գրո՛ղն է ազգի ամենաթանկ զարդը»: Ես ինձ ազգի զարդ համարելու ոչ մի առիթ չունեմ:
3.Ձեր կարծիքով հայ ժամանակակից գրողները Հայաստանում ունե՞ն ընթերցող:
Իհարկե ունեն: Ըստ որում թե՛ անհաջողները, թե՛ հաջողները, և դա հիանալի է: Ասում է՝ ում է կարդում, և գիտես՝ քաղաքավարի հրաժեշտի ձևերից որ մեկն է լսելու, կամ ընդհակառակը, հաջորդ հանդիպման տեղն եք որոշում: Որովհետև կարդալը կենսական պահանջ է, խոսքս դարվինյան կապիկի հետ կապերը խզած մարդու մասին է:
4.Ունե՞ք գրական մեծություններ, որոնցով ոգեշնչվում եք:
Աշխատող մտքի բացարձակ, հակասական սիրունությունը վայելելուց բացի ուրիշ բան չեմ հասցնում անել, երբ լավ գիր եմ կարդում: Ինձ ուրիշ բաներ են ոգեշնչում, ավելի… Անմիջական միգուցե… Չգիտեմ, ավելի լավ բառ դեռ չեմ գտնում (ժպտում է):
5.Ի ՞նչ սկզբունքներ ու չափանիշներ եք մշակում ստեղծագործելիս:
•Այն, ինչի մասին պիտի գրեմ, արդեն ավարտուն կառուցվածքով պիտի լինի գլխիս մեջ, ու կապ չունի գիրք է, թե մեկ էջի չափ մի բան: Սա իմ դեպքում պարտադիր է. չպիտի իմանամ ինչպես, բայց պիտի հստակ իմանամ՝ ինչ եմ գրում:
•Մտավոր գերհոգնության հետ մեկտեղ երբե՛ք, ո՛չ մի դեպքում, ո՛չ մի վայրկյան չդադարել գրելու պրոցեսը մինչև վերջ վայելելը, ինչպես մինչև հիմա է եղել:
•Լեզուն չշահագործել. այդ խեղճը մեղավոր չէ, որ մենք շատ խելոք ենք, շատ շքեղ ենք, շատ բան գիտենք (ժպտում է):
•Դատարկվելուն ըմբռնումով, համբերումով մոտենալ, չինքնախարազանել, երբ դադար է:
•Չգրել, երբ չի գրվում: Նվագել, երբ չի գրվում: Շուբերտ կամ Սկառլատի ցանկալիորեն
•Ոչ մի տեղ չձանձրանալ, որովհետև ձանձրանալ կարելի է միայն ինքնակրթությամբ չզբաղվող մարդուց ու իր ստեղծած միջավայրից՝ լինի այն երկիր, ընտանիք, թե գրականություն:
•Գրելիս չմոռանալ, որ ես էլ գոյություն ունեմ:
•Գրելիս իմ գոյություն ունենալը պարտադրորեն չդարձնել էական:
•Չվախենալ մերկությունից. դա բոլորիս սկիզբն է:
•Վախենալ գոհանալուց: Դա ամեն ինչի վերջն է:
Անվերջ է այս շարքը…
6.Ի ՞նչը Ձեզ կստիպի չստեղծագործել:
Մահը: Սեփական:
7.Ձեր ստեղծագործությունները հիմնականում վերաբերում են բարոկկո դարաշրջանին, ի՞նչու:
Ոչ թե իմ ստեղծագործությունները, այլ դրանց այն մասը, որ վերջերս սկսեց հրապարակվել: Բարոկկոյի հետ կապ չունեցող գիրս բարոկկոյի հետ կապ ունեցողից շատ է, մանավանդ եթե հաշվենք ոչ երաժշտական գրերն էլ: Բայց չեմ կարող չխոստովանել՝ մինչև ականջներիս ծայրը անդառնալիորեն սիրահարված եմ գրեգորիանական խորալից մինչև որոշ ռոմանտիկներ (նրանցից հետո էլ մի քանի անուն) ընկած բազմաշերտ, անհատակ երաժշտությանը: Իսկ այս անընդունելիորեն լայն տարեգրային սահմանափակումն ընդգրկում է բարոկկոյից առաջ ու բարոկկոյից հետո եղող երաժշտությունն էլ: Ինչ վերաբերում է բարոկկոյին, անթիվ պատճառներից մեկն այն է, որ այնտեղ երաժշտական անխուսափելի ծայրահեղությունները ոչ թե կոմպոզիտորի անձնական էմոցիաներն արտացոլելու վրա են կենտրոնացած (ենթադրենք կոմպոզիտորի սիրելի մարդու մահը կամ անպատասխան, անիծված սիրո շրջանում լինելը), ինչպես ռոմանտիկների, իմպրեսիոնիստների դեպքում է հիմնականում, այլ ինչ-որ ուրիշ, ավելի ցերեբրալ՝ ռացիոնալի, հասկացության տարածքներում են ձևավորվում, ինչն ինձ անսահման գրավում է: Հատկապես եթե խոսում ենք օրինակ կոնտրապունկտի կամ օպերայի մասին: Ինձ առհասարակ գրավում է երաժշտության մաշկային սարսուռից ներքև իջնող նյարդը, որի հեքիաթն առաջին լսելով հնարավոր է չսկսվի: Իմ դեպքում սկսվեց, բայց իմ ականջը մանկուց սովոր էր լավ կատարվող երաժշտությանը, ես այս առումով (և ոչ միայն) երջանիկ եմ: Երբ Հենդելը կաթված ստացավ, ինչի հետևանքով նրա աջ ձեռքի 4 մատ դադարեց աշխատելուց, ընդամենը մի քանի շաբաթ տևող բուժիչ լոգանքներից հետո վերսկսեց նվագել, բայց ամենևին էլ ոչ նախկին վիրտուոզությամբ: Ամեն դեպքում այս տրագիկ միջադեպը նրան հոգեկան հիվանդ կամ առավել ևս ինքնասպան չդարձրեց, ինչը Շումանի հետ եղավ, չնայած Շումանի գենի մեջ հոգեկան անկայունությունը ներկա է եղել: Հենդելը հենց կաթվածի տարում օպերա է գրում, կանտատների պրեմիերաներ անում, և լսեք միայն նրա «Բերենիչե» օպերայի մենուետը. Հենդելն իր խնդիրներով ներկա չէ այդ աստվածային խաղաղության մեջ… Իսկ ի՞նչ եղավ մեծ հեռանկար ունեցող դաշնակահար Շումանի հետ, երբ վնասեց ձեռքը: Այս՝ բառի որ իմաստով ուզեք հանճարը վշտից դարձավ կոմպոզիտոր, հոգեկանը խանգարվեց, ինքնասպան եղավ ի վերջո: Ես պաշտում եմ Շումանին, ռոմանտիկների մեջ իմ ամենամտերիմ, թանկ մարդն է, ամեն դեպքում օբյեկտիվ իրականությանը հարյուրավոր տարիներ հետո նայելիս տեսնում ես այս տարբերությունը…
8.Ո ՞ր ժամանակաշրջանում կցանկանայիք ապրել:
Ես այս հարցին պատասխանել եմ Արթուր Բախտամյանի «Չակերտներում»: Երբ պատասխանս փոխվի, տեղյակ կպահեմ (ժպտում է):
9.Ստեղծագործություններից մեկում գրել եք. «Սիրածդ մարդու հետ առաջին հանդիպումը նրա մեռնելուց հետո էլ ես հիշում, եթե առաջինը դու չես մեռել: Երաժշտության մեջ էլ նույնն է»: Կբացե՞ք չակերտները:
Ամենայն հարգանքով պիտի ասեմ՝ գրածս մեկնաբանելու իմաստ ոչ մի կերպ չեմ կարողանում տեսնել: Եվ ինձ այս առումով բախտավոր են թվում մեռած հեղինակները. նրանք ոչ մի հարցազրույցում ոչինչ պարտավոր չեն բացատրել (ժպտում է): Արվեստի մեջ եղող ընկերներիս էլ աշխատում եմ չհարցնել այդ ինչուները, եթե դրանք զուտ տեխնիկական կամ մասնագիտական բաներ չեն, որոնք կարելի է մեկնաբանել, քննարկել: Օրինակ վերջերս Բախի տոկատաներից մեկի մեջ մի տակտում չէի կողմնորոշվում նոտան կես տոն վեր, թե մաքուր պիտի նվագել, որովհետև երկու ձևով էլ նվագում են, երկուսն էլ ընդունելի է: Արթուր Ավանեսովի հետ մտածում էինք այդ դիեզի շուրջ. եթե այն կա՝ որն է դրա իմաստը հարմոնիկ տեսանկյունից, եթե չկա՝ ինչու, ինչն է փոխվում դրա չլինելուց և այլն: Այսպիսի վերլուծություններն են ինձ համար էական, երբ գործ ունես խնդրի հետ, կոնկրետ խնդրի:
10.Կա՞ մի վայր, որը Ձեզ ներշնչում է ստեղծագործել:
Ոչ, երբ սկսեցի գրել, ամեն ինչ արեցի, որ որևէ տեղի չկապվեմ, դա ինձ անընդունելիորեն խոցելի կդարձներ: Պարզապես կան ժամանակներ, երբ ինձ համար արդեն սովորական, հարմարավետ դարձած գրելու տեղում էլ ոչինչ չի գրվում: Այդ ժամանակ աշխատում եմ ուժերի ճիգով վերհիշել քիչ առաջ նշածս չինքնախարազանման պատվիրանը:
11.Կցանկանայի՞ք հեղաշրջում կատարել գրականության մեջ:
Ինձ համար հեղաշրջում բառը կապված է նախ և առաջ մասսայականի, երկրորդ հերթին համբերության գաղափարի հետ: Ինչ-որ ճնշված տեղ մի խումբ մարդկանց համբերության բաժակ պիտի լցվի, որ ներքին պոռթկում հասունանա: Հեղաշրջումը սովորաբար հասունանում է Մակիավելիի ասած այն վերջնակետում, որից հետո ճանապարհը նույն՝ վարընթաց ուղղությամբ այլևս անհնար է: Եվ եթե փորձենք գծագրել այդ սխեման, կտեսնենք, որ մակիավելյան այդ կորը կոր է կոչվում միայն այն պատճառով, որ ինչ-որ տեղ վարընթաց գիծը բեկվեց, այլ ընթացք ստացավ՝ դեպի վեր, թե ինչքան՝ հայտնի չէ: Հիմա ի՞նչ մասսայական, առավել ևս լցված համբերության մասին կարելի է խոսել այսօր ապրող մարդու գրական շուրջը դիտելիս: Անձամբ ես մասսայական բան չեմ կարդում, համբերությունն էլ գրականության մասին խոսելիս ինձ համար անկարևոր կատեգորիա է. կարդում ես այն, ինչին նյարդերդ դիմանում են: Կարևոր կլիներ, եթե Գրի վրա իջած բռնապետի բռունցք լիներ՝ վրան էլ «գրաքննություն» քաղաքական աստառով խարանը: Այսօր արտակարգ գրականություն է թարգմանվում (լավ կամ վատն այլ թեմա է), հրաշալի գիր է ստեղծվում, եթե հայերենն էլ միակ լեզուդ չէ, ընդհանրապես փրկված ես: Այնպես որ մեր ժամանակներում գրականության մեջ հեղաշրջում անելու միտքը համարում եմ ժամանակավրեպ: Եվ հետո ամեն մարդ իր անձնական հեղաշրջումներն ունի, Շուբերտն ասում էր. «Կան մարդիկ, որ գալիս են քո կյանք, թողնում այնտեղ իրենց ոտնահետքերը, և դրանից հետո դու այլևս նույնը չես»: Իմ կյանքի հեղաշրջումը, օրինակ, մարդով չէ, գեղանկարչությամբ սկսվեց:
Տեսանյութ՝
Եվա Աշղյան
ՌադիոԲախ 